Το φαινόμενο του εκφοβισμού στα σχολεία (bullying)

Τα τελευταία χρόνια όλο και συχνότερα μαθαίνουμε από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για σοβαρά περιστατικά βίας στα σχολεία. Πρόκειται για ακραία περιστατικά που είτε έχουν ως αποτέλεσμα το θάνατο μαθητών ή και καθηγητών/δασκάλων ή την αυτοκτονία από την πλευρά του θύματος. Τα παραπάνω περιστατικά σοκάρουν την κοινή γνώμη καθώς οι «πρωταγωνιστές» τους είναι παιδιά ή έφηβοι.

Το φαινόμενο του εκφοβισμού στα σχολεία, ωστόσο, πέρα από αυτή την ακραία μορφή, έχει και μία άλλη, εξίσου σημαντική, η οποία, ακριβώς επειδή δεν έχει τόσο ακραίες συνέπειες συχνά αγνοείται και από το σχολείο και από τους γονείς. Η αλήθεια, όμως, είναι, όπως έχουν δείξει οι έρευνες, ότι οι μορφές βίας έχουν πολύ σημαντικές βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες τόσο για τον δράστη όσο και για τα θύματα. Συχνά όμως, οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς, αντιμετωπίζοντας αυτές τις συμπεριφορές ως ένα αναπτυξιακό φαινόμενο, παραγνωρίζουν την σημαντικότητά τους και δεν συμβάλλουν με αποφασιστικό και αποτελεσματικό τρόπο στην αντιμετώπισή τους.

Τέτοιου είδους φαινόμενα αποτελούν αναπτυξιακό χαρακτηριστικό των παιδιών και των εφήβων; Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση είναι πώς όχι. Κατά την διάρκεια της ανάπτυξης, η επιθετική συμπεριφορά συχνά λειτουργεί ως ένας τρόπος διεκδίκησης και ισχυροποίησης της ατομικότητας, ωστόσο το παιδί χρειάζεται να μάθει και να αναπτύξει πιο λειτουργικούς και κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους ανάπτυξης και διασφάλισης της ατομικότητάς του. Το φαινόμενο του εκφοβισμού, επομένως, όχι μόνο δεν αποτελεί αναπτυξιακή διαδικασία αλλά απαρτίζει έναν ανασταλτικό παράγοντα τόσο σε επίπεδο σχολείου, καθώς παρεμβαίνει άμεσα στην ομαλή του λειτουργία, όσο και σε ατομικό επίπεδο, καθώς έρευνες έχουν συνδέσει το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού με πολλές ψυχολογικές διαταραχές. Επίσης, όπως αναφέρει και ο Olweus, ο οποίος πρώτος διερεύνησε το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ήδη από την δεκαετία του 1970, ο σχολικός εκφοβισμός καταπατά τα δημοκρατικά δικαιώματα κάθε μαθητή, καθώς κάθε μαθητής έχει το δικαίωμα να νιώθει και να είναι ασφαλής στο σχολείο.

Ας δούμε, όμως, τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός. Ο ορισμός που έχει γίνει ευρέως αποδεκτός περιγράφει το φαινόμενο ως εξής: ένας μαθητής ή μαθήτρια εκφοβίζεται όταν εκτίθεται επανειλημμένα και κατά τη διάρκεια κάποιου χρονικού διαστήματος στις αρνητικές πράξεις ενός ή περισσότερων μαθητών και δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του (Olweus, 1993). Ως φαινόμενο σχολικού εκφοβισμού, πλέον, χαρακτηρίζονται και μεμονωμένες πράξεις βίας, καθώς θέτουν σε κίνδυνο τόσο την ασφάλεια των μαθητών και την ομαλή λειτουργία του σχολείου, όσο και την συναισθηματική κατάσταση του θύματος.

Ο εκφοβισμός μπορεί να πάρει ποικίλες μορφές. Οι αρχικές έρευνες που αφορούσαν τη μελέτη του σχολικού εκφοβισμού είχαν στρέψει το ενδιαφέρον τους στην έκδηλη επιθετικότητα η οποία μελετήθηκε κυρίως στα αγόρια. Σταδιακά, οι ερευνητές έστρεψαν το ενδιαφέρον τους και σε πιο έμμεσες μορφές επιθετικότητας, και εκτός από τα αγόρια άρχισαν να μελετώνται και τα κορίτσια. Έτσι, φάνηκε από τις έρευνες ότι οι έμμεσες μορφές επιθετικότητας, όπως ο αποκλεισμός από την ομάδα, η διάδοση ψευδών φημών κ.α είναι περισσότερο χαρακτηριστικές των κοριτσιών αλλά και των εφήβων. Σήμερα μία διαδεδομένη μορφή εκφοβισμού είναι ο εκφοβισμός μέσω διαδικτύου (cyberbullying). Η τελευταία αυτή μορφή εκφοβισμού αποτελεί μεγάλη απειλή για τους μαθητές, καθώς πλέον ένας μαθητής φοβάται ότι αν υποστεί εκφοβισμό ή οποιαδήποτε πράξη ευτελισμού, αυτό το γεγονός μπορεί να δημοσιοποιηθεί και να έχουν πρόσβαση σε αυτό πλήθος ανθρώπων.

Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι οι συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού είναι σοβαρές τόσο από την πλευρά του θύματος όσο και από την πλευρά του δράστη. Όσον αφορά τα θύματα, αντιμετωπίζουν μία σειρά από ψυχολογικές δυσκολίες όπως χαμηλή αυτοεκτίμηση, συναισθήματα μοναξιάς, ψυχοσωματικά συμπτώματα, αυτοκτονικό ιδεασμό, κατάθλιψη, προβλήματα υγείας κ.α. Επιπλέον, φαίνεται ότι αυτές οι δυσκολίες παραμένουν στον χρόνο τόσο κατά την διάρκεια της σχολικής φοίτησης όσο και στα πρώτα χρόνια της ενήλικης ζωής και οδηγούν σε σοβαρές δυσκολίες προσαρμογής. Επιπρόσθετα, ο σχολικός εκφοβισμός έχει συνδεθεί και με αυξημένο αριθμό απουσιών, πρόωρο τερματισμό της φοίτησης, σχολική άρνηση, χαμηλή επίδοση. Από την πλευρά των δραστών, φαίνεται από έρευνες ότι αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας, δεν αντλούν ικανοποίηση από την ζωής τους και κάνουν κατάχρηση αλκοόλ.

Τα παραπάνω καθιστούν άμεση και επιτακτική την ανάγκη για αντιμετώπιση τέτοιου είδους φαινομένων. Η ανάγκη αυτή καθίσταται ακόμα περισσότερο επιτακτική αν αναλογιστούμε ότι οι συναισθηματικές δυσκολίες που προαναφέραμε δεν γίνονται πάντα εμφανείς και πολύ συχνά τα θύματα δεν αποκαλύπτουν τον εκφοβισμό επειδή φοβούνται αντίποινα. Η βούληση και η προσέγγιση που θα είχαν ως στόχο όχι μόνο τους δράστες και τα θύματα άλλα συνολικά την μη αποδοχή φαινομένων βίας στο χώρο του σχολείου θα συνέβαλε σημαντική στην αντιμετώπιση του φαινομένου.