Ευγένιος Τριβιζάς: το σχολείο θα έπρεπε να εμπνέει και να δίνει φτερά

Ο Μαξίμ Γκόργκι όταν τον ρώτησαν πώς πρέπει να γράφει κανείς για παιδιά είπε ακριβώς όπως για τους μεγάλους, μόνο καλύτερα. Μόνο που ο κ. Τριβιζάς απαντάει και τις ερωτήσεις μας με την καρδιά του, με αγάπη φαντασία και ειλικρίνεια όπως ακριβώς όταν γράφει για παιδιά.

Ο μάγος της καρδιάς μεγάλων και μικρών

Όταν αγοράζουμε τα παραμύθια του τα διαβάζουμε στο δρόμο για το σπίτι. Κάθε παραμύθι και μια έκπληξη για την γλώσσα, για την ευφυΐα για το χιούμορ του. Αν δεν τον γνωρίζετε, …είστε πολύ τυχεροί γιατί μπορείτε να τον ανακαλύψετε και να νιώσετε τη χαρά του να διαβάζεις για πρώτη φορά «το φαγκρί και το σκουμπρί», τον «πόλεμο της ωμεγαβήτας», «τα τρία μικρά λυκάκια» ή τον «πόλεμο των Ούφρων και των Τζούφρων»…

Πολλά τα δημοφιλή παραμύθια του αν και ο καθένας έχει τις προτιμήσεις τους…και βέβαια τα μικρά παιδιά τις δικές τους…και οι αναγνώσεις δεν θα τελειώσουν ποτέ…και, ευτυχώς, θα είναι απολαυστικές για γονείς και παιδιά.

Τα παιχνίδια με τη γλώσσα, οι ανατροπές των προκαταλήψεων και η κατάρριψη της ετικέτας καλός-κακός χαρακτηρίζουν τα έργα του, ενώ ενθαρρύνει τα παιδιά να αποδεχτούν τον εαυτό τους και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, τα δικά τους και βέβαια και των άλλων. Τα παραμύθια του αποτελούν το αντίδοτο στη μισαλλοδοξία, τον εγωισμό, τον εθνικισμό και τον ανταγωνισμό που καλλιεργούσαν για γενιές ολόκληρες παραμύθια που προέτρεπαν τα παιδιά στο να είναι καλύτερα από όλους καλύτερα από τους άλλους, βάζοντας πάνω από όλα τη λογική του ανταγωνισμού.

Κι όλα αυτά με αμεσότητα και απλότητα με χιούμορ και φαντασία, έτσι ώστε και η πιο δύσκολες έννοιες να γίνονται αυτονόητες.

Ο Μαξίμ Γκόργκι όταν τον ρώτησαν πώς πρέπει να γράφει κανείς για παιδιά είπε ακριβώς όπως για τους μεγάλους, μόνο καλύτερα. Μόνο που ο κ. Τριβιζάς απαντάει και τις ερωτήσεις μας με την καρδιά του, με αγάπη φαντασία και ειλικρίνεια όπως ακριβώς όταν γράφει για παιδιά.

Η σάτιρα κατά της βίας, του πολέμου και της επιθετικότητας είναι το κεντρικό θέμα σε πολλά παραμύθια σας. Όμως τα παιδιά αγαπούν το παιχνίδι και την ένταση του πολέμου. Σε τί οφείλεται αυτό;

Ο μεγάλος κοινωνιολόγος Βίλεμ Μπόνγκερ είχε πει ότι ο πόλεμος είναι το μεγαλύτερο έγκλημα που μπορεί κανείς να διανοηθεί. Όλα τα άλλα ακόμη και τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα ωχριούν μπροστά στα εγκλήματα των πολεμοκαπήλων. Για τα περισσότερα όμως παιδιά που δεν έχουν βιώσει τη φριχτή του πραγματικότητα, ο πόλεμος είναι κάτι μεταξύ συναρπαστικού παιχνιδιού και ηρωικής περιπέτειας. Θα τολμούσα να πω ότι για πολλά μικρής ηλικίας κυρίως παιδιά ο πόλεμος είναι χαρτοπόλεμος με άλλα μέσα . Αυτό οφείλεται στο ότι μεγαλώνουν με διάφορα φανταχτερά παιχνίδια ηλεκτρονικά και μη, που τους προσφέρουν μια αντισηπτική εκδοχή του αποτρόπαιου αυτού μακελειού.

Αυτός είναι ο λόγος που έγραψα την αντιπολεμική τετραλογία «μπαμ μπουμ ταρατατζουμ». Η σειρά περιλαμβάνει τέσσερα βιβλία (Ο πόλεμος των Ούφρων και των Τζούφρων, ο πόλεμος της Ωμεγαβήτας, Η φάλαινα που τρώει τον πόλεμο και ο πόλεμος της χαμένης παντόφλας).

Τα παραδοσιακά παραμύθια με τις βασιλοπούλες και τους πρίγκιπες, τους δράκους και τις κακές μάγισσες, όπου η δομή του καλού και του κακού είναι απόλυτη και σαφής θεωρείτε ότι είναι αναχρονιστικά;

Τα στερεότυπα του καλού και του κακού τα οποία μεταδίδονται και αναπαράγονται μέσα από ένα μεγάλο μέρος των έργων της λογοτεχνίας για παιδιά, είναι πολλές φορές όχι μόνο λανθασμένα αλλά και επικίνδυνα. Η τυποποίηση του καλού και του κακού ενδέχεται μεταξύ άλλων να προετοιμάσει το έδαφος για τον διωγμό μειονοτήτων και να προξενήσει πολλά ακόμη κοινωνικά προβλήματα. Πρέπει να προσέχουμε με ποιό τρόπο επικαλούμεθα και για τί σκοπούς χρησιμοποιούμε τις έννοιες του καλού και του κακού, διαφορετικά τα αποτελέσματα κάθε άλλο παρά επιθυμητά μπορεί να είναι. Όταν ένα πρόσωπο, μια χώρα, ένας πληθυσμός ή μια εθνότητα θεωρείται ότι ενσαρκώνει το καλό και ο αντίπαλός του το κακό, τότε ανοίγει διάπλατα ο δρόμος για κάθε λογής βιαιότητα για κάθε λογής βαρβαρότητα. Ακόμη χειρότερα, όταν και οι δύο πλευρές σε μια αντιπαράθεση δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα είναι πεπεισμένες ότι ενσαρκώνουν οι ίδιες το καλό και οι αντίπαλοί τους το κακό, τότε καθίσταται θεμιτό κάθε απάνθρωπο μέτρο. Δεν υπάρχουν καλά και κακά πρόσωπα, ομάδες, έθνη. Υπάρχουν μόνο καλές και κακές πράξεις, ενέργειες και αποφάσεις. Με άλλα λόγια το καλό και το κακό ενυπάρχει στον καθένα. Καλά και κακά στοιχεία μπορεί να ανακαλύψει κανείς σε κάθε πρόσωπο ή σύνολο προσώπων.

Με ποιό τρόπο εκφράζονται αυτές οι ιδέες στα δικά σας βιβλία;

Στα βιβλία μου προσπαθώ να ανατρέψω, διάφορα παραδοσιακά στερεότυπα. Στο μυθιστόρημα η τελευταία μαύρη γάτα, για παράδειγμα, μια αδελφότητα προληπτικών πιστεύει ότι οι μαύρες γάτες φέρνουν γρουσουζιά. Όταν αρχίζει το μυθιστόρημα τα μέλη της αδελφότητας έχουν σχεδόν πετύχει το σκοπό τους, έχουν εξοντώσει όλες τις μαύρες γάτες του κόσμου, εκτός από μία. Οι διώκτες της είναι αδίστακτοι, είναι οργανωμένοι, είναι πολυμήχανοι. Διαθέτουν, δηλητήρια, παγίδες, δόκανα, πράκτορες, πληροφοριοδότες και είναι αποφασισμένοι να την εντοπίσουν με κάθε τρόπο να την παγιδεύσουν και να την εξοντώσουν. Η ιστορία της τελευταίας μαύρης γάτας είναι μια σάτιρα της δεισιδαιμονίας, μια αλληγορία μα θέμα τα στερεότυπα του καλού και του κακού και τον ρατσισμό.

Με το στερεότυπο του κακού λύκου, ασχολούμαι στο βιβλίο τα 3 μικρά λυκάκια, το οποίο αποτελεί μια πολύπλευρη αντιστροφή τού κλασσικού παραμυθιού τρία μικρά γουρουνάκια. Στη δική μου εκδοχή τα τρία μικρά λυκάκια προσπαθούν να προστατευθούν από το μεγάλο κακό γουρούνι, χτίζοντας αρχικά ένα σπίτι από τούβλα, που τούς το γκρεμίζει με το σφυρί του. Με αυτό τον τρόπο το παιδί μαθαίνει ότι δεν υπάρχουν καλοί και κακοί χαρακτήρες αλλά καλές και κακές πράξεις.

Ποιές ανάγκες θεωρείτε ότι έχουν σήμερα περισσότερο τα παιδιά; Εσείς τί θέλετε να τους προσφέρετε με τα παραμύθια σας;

Πιστεύω ότι τα παιδιά έχουν ανάγκη από ερεθίσματα που καλλιεργούν τη φαντασία τους και διευρύνουν τους δημιουργικούς τους ορίζοντες και αυτός είναι ο στόχος των βιβλίων και θεατρικών μου έργων. Ας μην ξεχνάμε ότι το σημερινό απίθανο, φανταστικό ή παράλογο, είναι ο αυριανός κανόνας, η μελλοντική επιστημονική ορθοδοξία. Ένα σύμπαν γεμάτο κόκκινους νάνους και μαύρες τρύπες που καταπίνουν αστέρια θα μπορούσε να είναι πιο κοντά στη χιουμοριστική λογοτεχνία του παραλόγου παρά στην κλασσική φυσική. Πριν από καιρό στα γράμματα από το νησί των πυροτεχνημάτων (που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της σειράς διακοπές στο νησί των πυροτεχνημάτων είχα περιγράψει το χαμαιλεοντικό σακάκι που αλλάζει χρώμα ανάλογα με το ποιος περνάει δίπλα μου. Φαντάζεστε την έκπληξή μου όταν είδα μια διαφήμιση για ένα νέο θερμό-ύφασμα που αλλάζει χρώμα από κόκκινο σε βαθύ μπλε ανάλογα με τη θερμοκρασία του σώματος της γυναίκας που το φοράει. Ας ελπίσουμε ότι την ίδια τύχη θα έχουν και άλλες εφευρέσεις μου όπως το ελαφρύδι (το αντίθετο από το βαρίδι) και το ηλεκτρικό ρουφοσκόπιο. Πρέπει να ξεπερνάμε την πραγματικότητα όχι μόνο να την υπηρετούμε. Η αισιοδοξία το χιούμορ και η φαντασία προσφέρουν στο παιδί τα όπλα να δημιουργήσει κάτι πρωτοποριακό και νέο.

Τι πιστεύετε ότι λείπει από τη σύγχρονη εκπαίδευση που θα ήταν απαραίτητο στην ανάπτυξη των παιδιών;

Το σχολείο δίνει δυσανάλογη έμφαση στη μετάδοση γνώσεων και όχι στη διαμόρφωση χαρακτήρων. Αντί να εμπνέει και να δίνει φτερά συνθλίβει και καταθλίβει με τη συσσώρευση γνώσεων το παιδί πράγμα που δεν είναι πια απαραίτητο μια και η ευκολία στην πρόσβαση γνώσεων και δεδομένων χαρακτηρίζει την εποχή μας. Ο στόχος επομένως δεν πρέπει να είναι η μετάδοση γνώσεων αλλά πρώτον η δημιουργία κινήτρων και εναυσμάτων για να ασχοληθεί ο διδασκόμενος με κάποιο θέμα, να κεντρίσει δηλαδή το ενδιαφέρον του να μάθει περισσότερα και δεύτερον η καλλιέργεια της δημιουργικότητας και της φαντασίας ώστε να γίνει σωστή εκμετάλλευση αυτών των γνώσεων.

Αν ήσασταν υπουργός Παιδείας τί θα αλλάζατε ή τι θα προσθέτατε στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα;

Θα ξεκινούσα από μια ριζική αναμόρφωση των σχολικών βιβλίων. Τα περισσότερα σχολικά βιβλία είναι από πλευράς αισθητικής εμφάνισης, εκτύπωσης, σελιδοποίησης και βιβλιοδεσίας φτωχοί συγγενείς των άψογων εκδόσεων τις όποιες έχουν γνωρίσει τα παιδιά και με τις οποίες τα συγκρίνουν. Σαν να μην έφτανε αυτό από πλευράς περιεχομένου είναι συχνά μάλλον βαρετά μονότονα και κουραστικά με αποτέλεσμα το παιδί από τις πρώτες τάξεις του σχολείου να συνδέει την έννοια του βιβλίου με δυσάρεστα και αρνητικά συναισθήματα με συνέπεια τελικά να νοιώθει αποστροφή για οποιοδήποτε έντυπο. Το αντίθετο ακριβώς θα έπρεπε να συμβαίνει. Τα σχολικά βιβλία δηλαδή να είναι αρτιότερα από τα εξωσχολικά, παράγοντες αισθητικής παιδείας και πηγή όχι μόνο μάθησης αλλά και απόλαυσης.

Πώς θα μπορούσαν να γίνουν τα σχολικά βιβλία πιο ελκυστικά;

Πλουσιοπάροχες δόσεις χιούμορ και φαντασίας στη συγγραφή τους σίγουρα θα βοηθούσαν. Ας πάρουμε μια πολύ απλή άσκηση αριθμητικής του τύπου ένα κιλό πατάτες κάνει 300 δρχ. πόσο κάνουν 10 κιλά πατάτες πόσο πιο ελκυστικό θα ήταν αν η άσκηση αυτή δινόταν με ένα διαφορετικό τρόπο. Δηλαδή «όταν ο Πινόκιο λέει ψέματα η μύτη του μεγαλώνει δύο πόντους, πόσο θα μεγαλώσει αν πει είκοσι ψέματα;» Η «Για κάθε δέκα χρόνια που κοιμόταν η ωραία κοιμωμένη χρειάζεται ένα φιλί για να ξυπνήσει. Πόσα φιλιά χρειάζεται αν κοιμάται είκοσι χρόνια» Η άσκηση παραμένει ουσιαστικά η ίδια αλλά ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται διεγείρει αποτελεσματικότερα το ενδιαφέρον και τη δεκτικότητα του παιδιού.

Αν βρεθούν τρόποι το σχολικό βιβλίο να γίνει αισθητικά άρτιο, ελκυστικό από πλευράς εμφάνισης και ενδιαφέρον από πλευράς περιεχομένου, ένας μεγάλος αριθμός παιδιών θα πάψει να αντιμετωπίζει με δυσπιστία αδιαφορία και αρνητικά συναισθήματα και όλα τα άλλα βιβλία.

Από ποιές εκδηλώσεις χαράς αγάπης και θαυμασμού των παιδιών θυμάστε κάτι ιδιαίτερα;

Όταν δημοσιεύτηκε στη διάπλαση των παιδιών το πρώτο μου μυθιστόρημα «πειρατές της καμινάδας» έλαβα την πρώτη μου επιστολή από παιδί («είναι παράξενο, έγγραφε μεταξύ άλλων ένα κορίτσι, που αισθάνομαι τους πειρατές της καμινάδας τόσο δικούς μου σαν να ήταν κρυμμένοι στη φαντασία μου και ξύπνησαν ξαφνικά…»).Σε μια περίοδο που είχα σταματήσει το λογοτεχνικό γράψιμο και σκεφτόμουν να αφοσιωθώ ολοκληρωτικά στην εγκληματολογία, αυτό το γράμμα (όταν το βρήκα τυχαία μπροστά μου τακτοποιώντας κάποια χαρτιά) έγινε αφορμή να συνεχίσω να γράφω για παιδιά.

Καταλαβαίνετε λοιπόν τη συγκίνησή μου, όταν τριάντα χρόνια μετά την πρώτη του δημοσίευση -μου τηλεφώνησε ένας ρεπόρτερ από ένα τηλεοπτικό σταθμό και μου μίλησε για την περίπτωση ενός δωδεκάχρονου παιδιού που ζούσε μέσα σε ένα χαρτόκουτο από ηλεκτρικό ψυγείο στη Ακτή Τζελέπη. Όπως μου είπε, ένα από τα τρία «πολύτιμα» αντικείμενα που είχε στο σπίτι χαρτόκουτο το παιδί (μαζί με ένα φακό και μια φυσαρμόνικα) ήταν οι πειρατές της καμινάδας, που τους διάβαζε ξανά και ξανά, επειδή δεν είχε χρήματα να αγοράσει άλλο βιβλίο. Και τέτοιες μυθιστορηματικές συμπτώσεις με κάνουν να αναρωτιέμαι ποια είναι τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας.

Ο μαγικός κόσμος των φανταστικών εικόνων που δημιουργείτε πώς γίνεται αντιληπτός από τα παιδιά;

Στο παραμύθι όπως και σε άλλες μορφές λογοτεχνίας υφίσταται μια σιωπηλή συμφωνία μεταξύ συγγραφέα και αναγνώστη μεταξύ αφηγητή και ακροατή. Τη στιγμή που το παιδί ανοίγει με λαχτάρα ένα βιβλίο, γνωρίζει, προσδοκά και αποδέχεται τη μυθοπλαστική ιδιότητα τού συγγραφέα ή τού αφηγητή και είναι έτοιμο να αφεθεί στον κόσμο του, να ταυτιστεί με τους ήρωες να συγκινηθεί, να χαρεί και να υποφέρει μαζί τους. Έχουμε δηλαδή μια περίπτωση του φαινομένου που ο Coleridge ονόμασε ηθελημένη αναστολή της δυσπιστίας.

Τα παιδιά εξυπνότερα και ικανότερα από ότι συνήθως νομίζουμε, είναι συνήθως σε θέση να προβαίνουν σε αυτή την αναστολή και να απολαμβάνουν το φανταστικό, το οποίο αν είναι επιτυχημένο, όχι μόνο τα διασκεδάζει και τα συγκινεί, αλλά γίνεται η πύλη που τα οδηγεί σε βαθύτερες ή νέες αλήθειες. Πριν μερικά χρόνια σε συνάντησή μου με παιδιά τούς είχα πει ότι είχα φέρει μαζί μου, μερικά πούπουλα από το μαξιλάρι πάνω στο οποίο κοιμόταν για εκατό χρόνια η ωραία πριγκιποπούλα, μια φούχτα χαρτοπόλεμο από το καταρράχτη τού χαρτοπόλεμου τού νησιού των πυροτεχνημάτων και ηλιόσπορους που όταν τους φυτεύεις φυτρώνουν ήλιοι. Όλα τα παιδιά ήθελαν να αποκτήσουν αυτά τα δώρα, όχι βέβαια από αφέλεια, αλλά επειδή ακριβώς είχαν δεχτεί τη σύμβαση, είχαν αφεθεί στο φανταστικό κόσμο του νησιού των πυροτεχνημάτων.

Ετοιμάζετε νέα παραμύθια ή θεατρικά; Κάθε πότε γράφετε -αυτήν την εποχή έχετε έμπνευση και αν ναι για τι;

Τη σαιζόν που ξεκινάει θα παιχτούν τρία θεατρικά μου έργα. Ο Πεταλουδόσαυρος (για δεύτερη χρονιά) από το θίασο Πολιτιστική Παρέμβαση, «Η Κούλα η Κατσικούλα και το κλεμμένο τραγούδι», που γράφτηκε με αφορμή την παγκόσμια ημέρα πνευματικών δικαιωμάτων από το θίασο Σκαραβαίοι και το «Πλάτς Μουτς» από το θίασο Μίμηση – Πράξη.