Ο οικογενειακός αστερισμός: Η θέση του παιδιού στην οικογένεια

Πολλές φορές οι γονείς αναρωτιούνται, γιατί οι χαρακτήρες των παιδιών τους διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους, από την στιγμή που έχουν τους ίδιους γονείς και μεγαλώνουν στο ίδιο σπίτι με παρόμοιες, τις περισσότερες φορές, συνθήκες. Συχνά σκέφτονται «γιατί το μεγαλύτερο παιδί συμπεριφέρεται σαν να είναι το αφεντικό; Γιατί το μικρότερο θέλει τόσο πολύ να τραβάει την προσοχή;»

Μια πιθανή εξήγηση αφορά τη σειρά γέννησης των παιδιών. Φαίνεται ότι τα πρωτότοκα, τα μεσαία, τα μικρότερα και τα μοναχοπαίδια αποκτούν ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, εξαιτίας της θέσης τους στον οικογενειακό αστερισμό. Ο οικογενειακός αστερισμός αποτελεί στην ουσία την ψυχολογική θέση του παιδιού στην οικογένεια, ανάλογα με τη σειρά γέννησης.

Πώς όμως μπορεί να επηρεάσει η σειρά γέννησης τόσο πολύ τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ενός παιδιού; Η απάντηση βρίσκεται στη διαδικασία που κάνει κάθε παιδί προκειμένου να βρει τη δική του ατομική θέση μέσα στην οικογένεια και να έχει την αγάπη, την προσοχή και τη φροντίδα των γονιών του. Τα παιδιά αγωνίζονται για να βρουν μια ξεχωριστή θέση μέσα στην οικογένεια, να βρουν το δικό τους τρόπο να ανήκουν.

Ανάλογα λοιπόν με τη σειρά γέννησής τους, υιοθετούν διαφορετικές στρατηγικές σε σχέση με το πώς να κερδίσουν την προσοχή των γονιών τους είτε με θετική είτε με αρνητική συμπεριφορά. Ο τρόπος με τον οποίο μαθαίνει ένα παιδί να κερδίζει την προσοχή και να βρίσκει τη θέση του στην οικογένεια, επηρεάζει τη συμπεριφορά του και στη συνέχεια της ζωής του.

Σύμφωνα με τον Άντλερ, υπάρχουν τέσσερις βασικές ψυχολογικές θέσεις στον οικογενειακό αστερισμό:
– Το μεγαλύτερο παιδί
– Το μεσαίο παιδί
– Το μικρότερο παιδί
– Το μοναχοπαίδι

Το μεγαλύτερο παιδί
Το πρωτότοκο αρχίζει τη ζωή του ως μοναχοπαίδι, με όλη τη προσοχή της οικογένειας στραμμένη πάνω του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, τα περισσότερα πρωτότοκα να έχουν μια έμφυτη αίσθηση αυτοπεποίθησης. Όμως, ο ερχομός του δεύτερου παιδιού εκθρονίζει το πρωτότοκο, το οποίο πρέπει πλέον να ανταγωνιστεί ένα άλλο παιδί για την προσοχή των γονέων. Συχνά, μάχεται για τη χαμένη θέση του με το να δείχνει συμμόρφωση στις επιθυμίες των γονιών του. Το παιδί μπορεί να σκεφτεί «..αν είμαι καλό παιδί, θα με αγαπούν οι γονείς μου». Άλλα γνωρίσματα των πρωτότοκων είναι η αποφασιστικότητα και το γεγονός ότι είναι πρόθυμα να βοηθήσουν τους μεγαλύτερους αποφεύγοντας έτσι τη δημιουργία προβλημάτων. Επιπλέον, επειδή πολλές φορές τους ανατίθεται η φροντίδα των μικρότερων αδελφών τους μέσα στο σπίτι, γίνονται συχνά υπεύθυνα και αναπτύσσουν ηγετικές ικανότητες.

Το μεσαίο παιδί
Το δεύτερο παιδί δεν έχει ούτε τα δικαιώματα του πρώτου, ούτε τα προνόμια του μικρότερου. Πρέπει υποχρεωτικά να μοιραστεί την προσοχή των γονέων, ενώ δεν παίρνει την ιδιαίτερη φροντίδα που έχει συνήθως το μικρότερο. Το παιδί μπορεί να σκεφτεί «…κανένας δεν με καταλαβαίνει» ή «…πάντα κρίνουν το μικρότερο λιγότερο αυστηρά από μένα.» Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να είναι πιο δύσκολο για το μεσαίο παιδί να βρει τη θέση του σε σχέση με το μεγαλύτερο ή το μικρότερο. Χρειάζεται να γίνει ευρηματικό στο πως θα κερδίσει την προσοχή των γονιών του. Βέβαια, ένα πλεονέκτημα που έχουν τα μεσαία παιδιά είναι ότι οι γονείς είναι περισσότερο χαλαροί σε θέματα διαπαιδαγώγησης, καθώς έχουν ήδη εμπειρία από το πρώτο παιδί. Από τις συνθήκες αυτές, πηγάζουν ορισμένα χαρακτηριστικά όπως είναι η προσαρμοστικότητα και  ευελιξία. Επίσης, το γεγονός ότι είναι ανάμεσα σε δύο άλλα παιδιά, τα καθιστά ιδιαίτερα ικανά στις διαπραγματεύσεις, βλέποντας και τις δυο πλευρές ενός ζητήματος. Τέλος, τα μεσαία παιδιά είναι συνήθως αρκετά κοινωνικά.

Το μικρότερο παιδί
Το μικρότερο παιδί έχει πάντα κάποιον μπροστά του και μπορεί να αισθάνεται μειονεκτικά, καθώς πιστεύει ότι οι άλλοι είναι μεγαλύτεροι και πιο ικανοί. Μια σκέψη του μπορεί να είναι «…κανένας δε με παίρνει στα σοβαρά.» Έτσι, μπορεί να παραμείνει το μωρό της οικογένειας, να περιμένει από τους άλλους να πάρουν την ευθύνη του και να επιδιώκει να το υπηρετούν. Ανταγωνίζεται το πρώτο παιδί και προσπαθεί να το ξεπεράσει σε τομείς που το πρώτο αποτυγχάνει. Επίσης, πολλές φορές τα παιδιά μαθαίνουν να κερδίζουν την προσοχή με το να διασκεδάζουν τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Συχνά είναι παραχαϊδεμένο, ενώ ποτέ δεν εκθρονίζεται. Μερικά συνήθη χαρακτηριστικά είναι το χιούμορ, η επιμονή, η εξαρτητικότητα, η επαναστατικότητα και οι χαμηλές προσδοκίες από τον εαυτό του.

Το μοναχοπαίδι
Το μοναχοπαίδι έχει ένα ιδιαίτερο ξεκίνημα στη ζωή, καθώς περνάει όλη του την παιδική ηλικία ανάμεσα σε ενήλικες που έχουν πολύ περισσότερες ικανότητες από αυτό. Έτσι, έχει ταυτόχρονα τα ανταγωνιστικά στοιχεία του μεγαλύτερου, αλλά και τα συναισθήματα ανεπάρκειας και τις απαιτήσεις του μικρότερου. Λόγω αυτής της ιδιαίτερης θέσης, είναι πιθανό να είναι παραχαϊδεμένα, ενώ τους αρέσει να είναι το επίκεντρο της προσοχής. Επίσης, συχνά προτιμούν την παρέα των ενηλίκων και ίσως να δυσκολεύονται στις σχέσεις τους με τα άλλα παιδιά. Γι’ αυτό το παιδί μπορεί να σκεφτεί «…μερικές φορές αισθάνομαι μοναξιά.» Τα παιδιά αυτά χαρακτηρίζονται από υπευθυνότητα, αυτοπεποίθηση, προσοχή στη λεπτομέρεια, καλή σχολική επίδοση και υπερβολική αυτοκριτική. Τέλος, δυσκολεύονται πολλές φορές με το μοίρασμα και με το να μπορούν να μπουν στη θέση του άλλου.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς για να βοηθήσουν τα παιδιά να βρουν τη θέση τους μέσα στην οικογένεια:
– Δώστε έμφαση στα θετικά στοιχεία του κάθε παιδιού, εστιάζοντας στις ικανότητες του.

– Αποφύγετε τις ταμπέλες. Αν χρειαστεί μιλήστε για τη συμπεριφορά που δε σας άρεσε, χωρίς να την  συνδέσετε με το ίδιο το παιδί.

– Δώστε χρόνο και προσοχή στο κάθε παιδί ξεχωριστά.

– Αποφύγετε να κάνετε διακρίσεις και να συγκρίνετε τα παιδιά μεταξύ τους. Εκτιμήστε ό,τι ξεχωριστό έχει το κάθε παιδί.

– Δώστε εκτίμηση στα παιδιά σας. Δίνοντας σημασία και ακούγοντας προσεκτικά τις προσδοκίες τους, τις ανησυχίες, τα όνειρα και τις επιθυμίες τους, τους δείχνουμε ότι είναι σημαντικά για μας και ότι τα αγαπάμε για αυτό που είναι.

Η σειρά γέννησης είναι ένας από τους παράγοντες που επηρεάζουν σημαντικά τις σχέσεις των παιδιών με τους γονείς και τα αδέλφια τους, καθώς και το πως βλέπουν τον εαυτό τους όχι μόνο μέσα στην οικογένειά τους, αλλά και στις σχέσεις με τους γύρω τους.

Ο οικογενειακός αστερισμός επηρεάζει τις πεποιθήσεις και τα συναισθήματα που έχει το κάθε παιδί σχετικά με το τι δικαιούται και τι μπορεί να περιμένει από τους γύρω του. Είναι σημαντικό όμως να γνωρίζουμε ότι αυτό δεν γίνεται σε όλες τις οικογένειες με τον ίδιο τρόπο.

Η κάθε οικογένεια έχει τη δική της ιστορία, τις δικές της ανάγκες, αξίες και κανόνες που την κάνουν μοναδική και ξεχωριστή. Όπως μοναδικό και ξεχωριστό είναι το κάθε άτομο που ανήκει σε αυτή.